Hoe langer de keten, hoe bitterder de nasmaak! Wereldwijde toeleveringsketens laten een wrange smaak achter: vervuiling en verlies aan biodiversiteit als voorgerecht, speculatie en hongersnood als toetje. Laten we eerlijk zijn: dit systeem loopt op zijn laatste benen. Misschien wordt het tijd om de voedselketen in te korten.

We kunnen ons opnieuw de nachtmerrie van de hongersnood van 2022 voorstellen: een exportstop van granen, olie en gas uit Rusland en Oekraïne zorgde wereldwijd voor een ongeziene stijging van de voedselprijzen. Het gevolg: miljoenen mensen stierven van de honger in Afghanistan, Ethiopië, Jemen en Zuid-Soedan — ver weg van de vruchtbare vlaktes van Oost-Europa.

Dramatisch én ironisch: de zogenaamde ‘groene revolutie’, die industriële landbouw oplegde ten dienste van de wereldhandel, moest de planeet voeden. Maar als we goed kijken, lijkt de geglobaliseerde voedselproductie op een regelrechte mislukking.

Winst boven levens

In het geglobaliseerde systeem is voedsel een handelswaar als elke andere, verhandeld op de financiële markten — zelfs als er mensenlevens op het spel staan. Dit was het geval tijdens de laatste twee voedselcrisissen, in 2020 en 2022. De ngo’s Foodwatch en CCFD Terre Solidaire analyseerden de Franse markt in die periode en stelden vast dat de aankoop van voedselvoorraden door puur financiële spelers, volledig losgekoppeld van de voedselmarkt, met 870% toenam! Op dat moment vond driekwart van de voedseltransacties niet plaats om voedsel aan consumenten te verkopen, maar om het door te schuiven naar andere speculanten. “De volatiliteit van de prijzen van landbouwgrondstoffen maakt deze markt bijzonder aantrekkelijk voor speculatieve activiteiten,” schrijven de auteurs van het rapport.

Als gevolg daarvan zijn de prijzen van deze ‘financiële producten’ gestegen: +48% voor granen! En de hongersnood werd erger. “Door overmatige speculatie strijken deze financiële spelers een deel van de waarde van voedsel op en boeken ze uitzonderlijk hoge winsten in tijden van crisis”, aldus het rapport. Sindsdien schat Foodwatch dat meer dan 50% van de Europese markt voor voedselgrondstoffen in handen zou zijn van financiële actoren die enkel winst nastreven — terwijl wereldwijd 100 miljoen extra mensen ten prooi zijn gevallen aan honger.

Maar het geglobaliseerde voedselsysteem hoeft niet eens te worden aangetast door de hebzucht van handelaars om slecht te werken: volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) zijn momenteel 757 miljoen mensen chronisch ondervoed. En als we kijken naar voedselonzekerheid (de moeilijkheid om toegang te krijgen tot een gezond en evenwichtig dieet), loopt dat cijfer op tot 2,8 miljard mensen. Dat is meer dan een derde van de wereldbevolking.

“Het huidige wereldwijde voedselsysteem, dat afhankelijk is van langeafstandshandel en een handvol gigantische bedrijven, is extreem kwetsbaar voor schokken”, legt Chantal Clément uit, adjunct-directeur van IPES-Food, een groep internationale voedseldeskundigen. Bijna alles lijkt in handen van enkelen: vier handelsbedrijven beheersen samen 75% van de wereldwijde graanhandel, en 75% van de wereldwijde zadenmarkt wordt gecontroleerd door slechts tien multinationals! Onder hen vinden we onder andere Bayer-Monsanto, DuPont en Syngenta, die ook behoren tot de zes bedrijven die samen driekwart van de wereldwijde pesticidemarkt in handen hebben. “Deze lange toeleveringsketens en de bedrijven die bepalen wat er wordt geteeld en hoe, ondermijnen de diversiteit op ons bord en de volksgezondheid,” vervolgt Chantal Clément. “Grondstoffen worden steeds vaker afgeleid naar biobrandstoffen, veevoeder of sterk bewerkte voedingsmiddelen.”

Een ecologische balans die moeilijk te verteren is

Het huidige systeem is ontworpen om winst te genereren voor enkelen, maar niet om de wereldbevolking te voeden: intensieve teelten voor de wereldmarkt nemen twee derde van het landbouwoppervlak en de beschikbare middelen in beslag, maar voeden slechts een derde van de wereldbevolking.

“Wat we ook zien, is dat voedselketens dicht bij huis zich veel betrouwbaarder tonen, zeker in tijden van crisis”, vervolgt Chantal Clément. “Tot wel 70% van de wereldbevolking wordt gevoed door kleinschalige producenten en arbeiders— van openbare markten en straathandelaars tot coöperatieven, stadslandbouw en online rechtstreekse verkoop. Het zijn deze systemen die de wereld écht voeden.”

Foto van Stéphane Gartner

Al genoeg van gekregen? Dan volgt nu het moeilijkst te slikken deel: de milieukost van deze lange voedselketens. Hoewel het transport van voedsel een grote impact heeft (bijna 20% van de uitstoot van het mondiale voedselsysteem, ofwel 6% van de totale menselijke uitstoot), ligt het grootste probleem bij de productie zelf.

De wereldwijde voedselhandel heeft geleid tot intensieve monoculturen, op grote schaal, van gewassen afgestemd op de eisen van supermarkten — rijk aan pesticiden en herbiciden — ten koste van teelten bedoeld voor lokale consumptie. Het wereldwijde gebruik van pesticiden is de afgelopen 50 jaar verviervoudigd! “Monoculturen en hun afhankelijkheid van schadelijke chemicaliën vormen een ernstige bedreiging voor ons vermogen om mensen te voeden, voor de biodiversiteit en voor onze veerkracht tegenover klimaatverandering”, zegt Chantal Clément. “Deze uniforme industriële landschappen putten de bodem uit, vergroten de kwetsbaarheid voor plagen en ziektes, en stimuleren ontbossing en het verlies aan biodiversiteit.”

Biodiversiteit in gevaar

Volgens de FAO is de landbouwbiodiversiteit in de 20e eeuw met 75% afgenomen. Vandaag komt driekwart van ons voedsel van slechts 12 plantensoorten en 5 dierlijke rassen! Voor Chantal Clément vormt dit een groot risico voor de duurzaamheid van de landbouw zelf: “Deze genetische uniformiteit van gewassen en dieren verhoogt systematisch de kwetsbaarheid voor epidemieën en milieustress, waaronder klimaatverandering. En naast de ecologische schade zorgt de uitbreiding van monoculturen ook voor landconflicten, vaak met gedwongen ontruimingen en marginalisering van plattelandsgemeenschappen tot gevolg. Uiteindelijk zitten boeren gevangen in een duur, onhoudbaar systeem dat natuurlijke hulpbronnen uitput en de voedseldiversiteit aantast.”

Misschien is het tijd om agro-ecologische landbouw en korte ketens een kans te geven. 

Auteur: Aurélien Culat