Een paar dagen geleden had ik zin om een tropische salade te maken, een recept waarin avocado het hoofdingrediënt is, maar dat ook gepaard gaat met een vleugje schuldgevoel: hoewel ik in Spanje woon, in Madrid, kom ik oorspronkelijk uit Málaga, een provincie waar de intensieve teelt van deze vrucht ernstige milieuproblemen veroorzaakt, zoals de overexploitatie van grondwaterlagen, dit jaar nog verergerd door de droogte. Ik rechtvaardigde mezelf door te denken dat, aangezien mijn geboortestreek wordt geruïneerd, ik tenminste de smaak van twee avocado’s als compensatie verdiende.

Maar toen ik bij de groenteafdeling kwam, maakte mijn schuldgevoel plaats voor verbazing: in plaats van “Málaga” las ik “Chili” bij de herkomst op het etiket. Met andere woorden, in plaats van de al aanzienlijke afstand tussen Madrid en Málaga, hadden deze avocado’s twee oceanen overgestoken om in mijn salade terecht te komen.

De verwarring riep allerlei vragen bij me op. Die vruchten waren nog niet volledig rijp: hoe lang geleden waren ze geoogst? Waren ze per vliegtuig gekomen? Of werden ze gekoeld en per schip vervoerd? Wat voor economische logica maakt het winstgevender om gekoelde containers letterlijk de halve wereld rond te vervoeren naar een Europese haven en ze vervolgens over de weg naar hun bestemming te brengen, in plaats van ze in eigen land te halen? En als die avocado ondanks dat alles maar 50 cent kostte, hoeveel bleef er dan over voor de Chileense boeren na aftrek van productie- en marketingkosten?

DE ZINLOOSHEID VAN GROOTSCHALIGE VOEDSELVERDELING

Chileense avocado’s kopen in Spanje en Spaanse avocado’s verkopen aan andere landen is alleen economisch logisch binnen een geglobaliseerd systeem dat wordt gecontroleerd door een handvol bedrijven. Deze bedrijven kunnen zich minimale winstmarges veroorloven vanwege de enorme hoeveelheden voedsel die ze verhandelen. Dit model van tegenstrijdigheden en paradoxen dat ons voedt, heeft een naam: MLD, of Moderne Grootschalige Distributie.

MLD omvat alle schakels in de keten die rechtstreeks bij de producent inkopen en het product uiteindelijk aan de consument verkopen, met tussenkomst van groothandelaren, verwerkers, transporteurs en andere tussenpersonen. Het beheerst 80% van het volume aan voedselinkopen. Ondanks de omvang en complexiteit van deze taak, ligt MLD in handen van een kleine groep bedrijven die elke stap in het proces controleert. Dit fenomeen staat bekend als de ’t rechtertheorie’: er zijn veel producenten en veel consumenten, maar een kleine groep tussenpersonen controleert de handel, legt de regels op en strijkt winstmarges op die veel hoger liggen dan wat de producent ontvangt.

Deze “trechter” geeft MLD enorme macht. Aan de ene kant van de keten kunnen ze prijzen en voorwaarden opleggen aan boeren en veehouders, die hun traditionele, lokale afzetmogelijkheden hebben verloren. Dit dwingt hen om betalingen op 60 of 90 dagen te accepteren, promotiekosten te delen of onverkochte goederen terug te nemen. Aan de andere kant biedt MLD consumenten alleen de meest economisch of commercieel winstgevende producten aan, waardoor burgers worden beroofd van andere, rijkere of gezondere variëteiten.

De uiteindelijke consequentie is een voedselsysteem dat is ontworpen om te voldoen aan de economische belangen van enkele bedrijven, waaraan zowel producenten als consumenten zich moeten aanpassen. In dit model staan het levensonderhoud van boeren en de gezondheid van natuur en burgers op de laatste plaats, als ze al niet volledig worden genegeerd.

HET VERDWIJNEN VAN HET BOERENSTAND

De eerste verliezers van dit systeem zijn boeren en veehouders. Net zoals in het geval van mijn avocado’s heeft MLD kleine en middelgrote producenten vervangen door multinationale bedrijven, die de productie uitbesteden naar landen met lagere lonen en minder strenge milieu- en sociale eisen. Dit dwingt producenten in onze landen om ofwel te investeren in de uitbreiding van hun bedrijven om te kunnen concurreren, ofwel het beroep volledig op te geven. Uit een recent rapport van Greenpeace blijkt dat tussen 2007 en 2022 de Europese landbouwsector meer dan 3,6 miljoen banen heeft verloren.

Deze situatie heeft ervoor gezorgd dat steeds minder jonge mensen geïnteresseerd zijn in voedselproductie als loopbaan. Slechts 11,9% van de landbouwers in Europa is jonger dan 40 jaar, terwijl de meeste (57,6%) ouder zijn dan 55. MLD zorgt er niet alleen voor dat landen een volledige beroepssector verliezen, maar leidt door dit gebrek aan generatievernieuwing ook tot het verlies van unieke landbouwkennis en -tradities in elk land en elke regio.

Daarbovenop is er het risico van afhankelijkheid van andere landen in tijden van crisis, iets wat we recent hebben ervaren met COVID of het conflict in Oekraïne. Het uitbesteden van voedselproductie verrijkt een kleine groep, maar maakt ons allemaal kwetsbaarder.

Paradoxaal genoeg helpt dit model zelfs de landen waarheen de productie wordt uitbesteed niet. Integendeel, MLD kan nog meer druk uitoefenen op boeren met zwakkere economische omstandigheden en minder onderhandelingsmacht. Dit dwingt hen om zelfvoorzienende gewassen te vervangen door monoculturen, waardoor ze hun voedselsoevereiniteit verliezen en gedwongen worden hun natuurlijke hulpbronnen te overexploiteren. Málaga is niet de enige plaats waar avocado’s en andere tropische vruchten een eco-sociaal probleem zijn geworden.

De oplossing voor dit incoherente systeem begint met het verkorten van de afstand tussen ons en ons voedsel. Door lokaal voedsel te kopen, rechtstreeks bij producenten of via korte voedselketens, stellen we boeren in staat zichzelf in stand te houden en hun land te behouden, wat de inheemse en culturele diversiteit van de regio versterkt.

Door boeren eerlijk te vergoeden voor hun werk, stellen we hen niet alleen in staat om een waardig leven te leiden, maar ook om de gewassen te verbouwen die zij zelf kiezen in plaats van dat deze door bedrijven worden opgelegd. Dit leidt op zijn beurt tot een gezonder en gevarieerder dieet voor ons. Een sector van gelukkige boeren en veehouders is de beste garantie voor gelukkige consumenten.

EEN SYSTEEM GEBASEERD OP VERWOESTING

MLD haalt zijn winstmarges niet alleen uit de grote afstand tussen productie en consumptie, maar ook uit intensieve productiemethoden. Grote, geïndustrialiseerde boerderijen die veel water, pesticiden en meststoffen gebruiken, vormen een directe bedreiging voor de ecosystemen en brengen waardevolle natuurlijke hulpbronnen zoals vruchtbare grond en bestuivers in gevaar.

In Spanje leidt de lage prijs van vlees en melk ertoe dat steeds meer veehouders hun extensieve boerderijen vervangen door intensieve megastallen, die meer dieren kunnen herbergen maar met minder welzijn. Deze megastallen maken vaak deel uit van geïntegreerde systemen, waarbij grote bedrijven het vee, het voer en de medicijnen leveren en later de productie terugkopen. In ruil daarvoor hoeft de veehouder “alleen maar” te investeren in faciliteiten en arbeid te leveren, terwijl hij zijn autonomie verliest om prijzen te onderhandelen of beslissingen te nemen over de productie. Zo gaan veehouders van verantwoordelijke ondernemers naar louter uitvoerders.

Deze megastallen, vooral varkenshouderijen, hebben zich snel uitgebreid over grote delen van Spanje, zoals Aragón. Naast het veranderen van het sociale weefsel van de regio’s waar ze zich vestigen, veroorzaken ze ernstige milieuproblemen door de overexploitatie van watervoorraden, aangezien deze industriële boerderijen enorme hoeveelheden water nodig hebben. Daarnaast leiden ze tot verontreiniging van grondwater door mest—urine en uitwerpselen van dieren die onbehandeld in landbouwgrond sijpelen waar ze als meststof worden gebruikt. De ernst van de situatie heeft ertoe geleid dat in tientallen plaatsen het kraanwater ondrinkbaar is geworden door te hoge concentraties nitraten en fosfaten. Dit is noch een lokaal, noch een recent probleem: in Duitsland heeft de regio Weser-Ems in Nedersaksen, waar de veedichtheid het hoogst is, sinds de jaren tachtig te kampen met grondwaterverontreiniging door mest.

Toch zijn mensen, ondanks alles, niet de voornaamste slachtoffers van dit onhoudbare voedselsysteem. “Het verlies, de degradatie en de overexploitatie van habitats, voornamelijk veroorzaakt door ons mondiale voedselsysteem, vormen de grootste bedreigingen voor wilde dierpopulaties wereldwijd.” Dit citaat komt uit het fatale Living Planet Report 2024 van het Wereld Natuur Fonds (WWF), dat waarschuwt voor een catastrophe van onvoorstelbare omvang: de wereldwijde populaties wilde dieren zijn in slechts 50 jaar tijd met 73% afgenomen. Dus wanneer je grootouders zich herinneren dat ze meer vogels hoorden of meer vlinders zagen op het platteland, is dat niet zomaar nostalgie.

Gezien de impact die voedselproductie en transport voor MLD met zich meebrengen, moeten menselijke maatschappijen kiezen voor systemen die niet alleen hun impact op de natuur verminderen, maar ook bijdragen aan het herstel.

Kleine en middelgrote producenten, die kiezen voor inheemse variëteiten die zijn aangepast aan het lokale klimaat en de lokale omstandigheden, verminderen de behoefte aan externe inputs. Door natuurlijke meststoffen te gebruiken en de herstelperiodes van het land te respecteren in plaats van de vruchtbaarheid uit te putten met petro chemische middelen, en door gewassen in mozaïeken te telen in plaats van monoculturen, werken zij in harmonie en samenwerking met de natuur in plaats van ertegenin. Op die manier banen zij de weg die het hele voedselsysteem vroeg of laat moet volgen, willen we de rijkdom en schoonheid van onze natuurlijke systemen behouden.

Daarom is het belangrijk om te onthouden dat wanneer we kopen bij lokale, agro-ecologische producenten, we niet alleen betalen voor hun voedsel, maar ook voor het werk dat zij doen om onze ecosystemen in leven te houden. Die paar extra centen die je misschien betaalt in vergelijking met de supermarkt, zijn de meest waardevolle centen die je kunt uitgeven.

VOOR EEN NIEUWE OUDE EETCULTUUR

De strijd voor gezonder, dichterbij en duurzamer voedsel is, boven alles, een strijd van ideeën. Het gaat erom die ideeën te elimineren die ons hebben laten geloven dat het normaal is om avocado’s van de andere kant van de oceaan te consumeren, en dat voedsel kopen dat is aangepast aan onze eigen streek, van mensen die daar wonen, tegen prijzen die hen een waardig bestaan bieden, een luxe is die alleen enkele idealisten zich kunnen veroorloven. Deze ideeën, die nu revolutionair kunnen klinken, zijn in feite de manier waarop de mensheid altijd heeft gefunctioneerd sinds de uitvinding van de landbouw. Een systeem dat duizenden jaren werkte, vergeleken met een ander systeem dat in slechts enkele decennia onhoudbaar is gebleken.

De taak die voor ons ligt, is om de absurditeit van MLD te denormaliseren en opnieuw een landbouw te normaliseren die verbonden is met het land. We moeten ervoor zorgen dat het beroep van boer, het enige écht essentiële beroep, eerlijk wordt beloond en opnieuw wordt gezien als een aantrekkelijke optie voor jongere generaties.

Het is tijd om oma’s recepten weer uit de kast te halen en terug te keren naar gerechten die we bereiden met de producten die elk seizoen ons biedt. Maak optimaal gebruik van lokale variëteiten, wees er trots op, en vermijd een uniform dieet van homogene ingrediënten en smaken. En vooral: we moeten de strijd aangaan tegen ons gebrek aan verbeeldingskracht en onszelf toestaan te dromen van een wereld die ons dichter bij onze buren, ons voedsel en onze natuur brengt.

Auteur: Guillermo López Linares