Decennialang heeft de intensieve landbouw zich opgewerkt tot het dominante model, met als voornaamste doel het verhogen van de opbrengsten. Hoewel dit op korte termijn effectief is, ondermijnen deze praktijken de veerkracht en duurzaamheid van landbouwsystemen tegenover klimaatveranderingen en ziektes, met ernstige gevolgen voor de biodiversiteit. Maar zonder leven in de bodem, kan geen enkel gewas duurzaam gedijen. De mensheid voeden zou het leven niet moeten uitputten. Wat als we van koers veranderen?

Waarom vormen bepaalde landbouwpraktijken een bedreiging voor biodiversiteit?

Leven uit de velden halen door de bodem te doden

Tractor en de wanhoop van de bodem © Wolfgang Eckert / Pixabay

Diep ploegen werd lange tijd gezien als een goede landbouwpraktijk, maar het verstoort het natuurlijke evenwicht van de bodem. Door de diepe grondlagen om te keren, worden micro-organismen die normaal in het donker leven, blootgesteld aan lucht en sterven ze af. Deze massa-uitsterving verrijkt de bodem misschien in het eerste jaar, maar in werkelijkheid is de bodem dan al verarmd.  Een ander negatief effect van diepploegen is de vrijgave van opgeslagen koolstof uit de bodem, wat bijdraagt aan de versnelling van de klimaatopwarming.

Daarbovenop zorgen de herhaalde passages van zware machines voor bodemverdichting en het dichtdrukken van insectengangen. Het resultaat is een verstikte bodem die slecht water opneemt en waarin planten slecht groeien.

Een groene woestijn: monocultuur

Velden zover het oog reikt © Sachin Kumar / Pixabay

Stel je die eindeloze maïsvelden voor, of hectares tarwe zonder heggen of boomgroepen. Geen nachtmerrie, maar onze realiteit. Industriële monocultuur werd gekozen voor directe winstgevendheid. Het verdwijnen van gewasdiversiteit heeft echter zware gevolgen voor insecten, vogels en natuurlijk de bodem. Waarom? Omdat een bodem die steeds dezelfde wortels ontvangt, uitgeput raakt. Hij verliest voedingsstoffen, leven en vooral het vermogen zich op natuurlijke wijze te regenereren dankzij biodiversiteit.

Wat is het gevolg? Boeren compenseren de steeds armer wordende bodem met meer en meer kunstmest. Er ontstaat een vicieuze cirkel: plagen en ziektes verspreiden zich razendsnel omdat hun natuurlijke vijanden ontbreken en verzwakte planten makkelijke prooien zijn. Het gevolg: een nog intensiever gebruik van pesticiden en fungiciden, die de bodem verder verzwakken.

Pesticiden en herbiciden: de stille slachting

Herbiciden, die worden gebruikt om de grond rond gewassen vrij te maken, doden alles op hun pad. Glyfosaat en soortgelijke middelen doden alle zogenoemde “ongewenste” planten: paardenbloemen, klaver, brandnetels… Terwijl juist deze planten essentieel zijn voor onze bestuivers. Onze velden worden zo al snel omringd door een plantaardige en dierlijke woestijn.

Alsof dat nog niet genoeg is, verergert het massale gebruik van pesticiden de situatie nog meer door de dood van talloze bestuivers. Dit geldt bijvoorbeeld voor neonicotinoïden, die bijzonder effectief zijn. Ze worden gebruikt als zaadcoating (vooral bij maïs, bieten en koolzaad) en doordringen de hele plant – waardoor herbiciden tijdens de levenscyclus niet meer nodig zijn. Klinkt handig? Ja, maar met desastreuze gevolgen. Deze stoffen besmetten de hele plant, inclusief stuifmeel en nectar. Het resultaat: bijen raken langzaam vergiftigd, verliezen hun oriëntatievermogen, worden steriel of vinden hun korf niet meer terug – en sterven. Een onzichtbare maar echte ramp die onze voedselproductie direct bedreigt.

Neonicotinoïden – bijen in gevaar © Pixabay

Een andere landbouw is mogelijk (en bestaat al)

Tegenover deze vicieuze cirkel waarin de hedendaagse landbouw verstrikt is geraakt, kiezen duizenden boeren al voor nieuwe wegen; ecologisch verantwoord én economisch haalbaar.

Le Bec Hellouin: een modelboerderij voor permacultuur

In het Franse Eure is de boerderij Le Bec Hellouin een voorbeeld dat agro-ecologie, permacultuur en energiebesparing combineert. Sinds 2003 produceert men daar het hele jaar door groenten op kleine oppervlakken, met behulp van natuurlijke technieken (mulchen, lasagnebedden, combinatieteelt…). In 2011 toonde een studie van het INRA aan dat deze boerderij per hectare winstgevender was dan veel conventionele bedrijven. Vanaf 2015 hebben zij al hun kennis samengebracht in het concept van de permacultuur microboerderij, dat inmiddels snel terrein wint in Europa en daarbuiten.

De oplossingen bestaan en ze werken! © Conger Design / Pixabay

In Spanje: de opkomst van regeneratieve landbouw – La Junquera

De boerderij La Junquera, gelegen in de regio Murcia in Zuid-Spanje, is een inspirerend voorbeeld van de overgang naar regeneratieve landbouw. Geconfronteerd met gedegradeerde bodems en een droog klimaat, past deze boerderij sinds 2015 technieken toe die gericht zijn op het herstellen van de bodemgezondheid en het verhogen van de veerkracht tegenover klimaatverandering. Door het gebruik van oude graanrassen (beter bestand tegen extreme weersomstandigheden) en bodembeheer (composteren, mulchen, vruchtwisseling) zijn de oogsten gestabiliseerd en is de bodemerosie verminderd.

In Oostenrijk: biodiversiteit centraal – Grand Farm

Grand Farm, geleid door Alfred Grand en gelegen nabij Wenen, beslaat 90 hectare en combineert agroforestry, groenteteelt en regeneratief bodembeheer (inclusief wormencompost). De boerderij functioneert ook als onderzoekscentrum en werkt samen met universiteiten aan de landbouw van morgen. In 2024 was dit de eerste Europese boerderij die het label “Regenerative Organic Certified” ontving.

En nu?

Het is hoog tijd om ons landbouwmodel te veranderen. Niet alleen om biodiversiteit te beschermen, maar ook om duurzame voeding, levende bodems en veerkrachtige plattelandsgebieden mogelijk te maken in tijden van klimaatverandering. De oplossingen bestaan al. Ze zijn vaak lokaal, soms experimenteel, maar ze hebben één ding gemeen: het leven opnieuw centraal stellen in de landbouwpraktijk.