“Het land behoort toe aan hen die het bewerken,” scandeerden de boeren die Emiliano Zapata volgden tijdens de Mexicaanse Revolutie in hun strijd tegen landeigenende oligarchieën; “land en vrijheid” eisten de Spaanse anarchistische milities tijdens de Spaanse Burgeroorlog, die begrepen dat een vrije samenleving alleen kon worden opgebouwd op basis van een eerlijke verdeling van landbouwgrond. Er zijn vele decennia verstreken sinds deze slogans niet meer werden gezongen, maar voor kleine en middelgrote Europese boeren in 2025 zijn deze principes nog steeds volledig relevant.
Over het hele continent staat het platteland onder ongekende druk. Stadsuitbreiding, speculatie en concentratie bedreigen een van onze meest waardevolle hulpbronnen, de sleutel tot onze voedselonafhankelijkheid. Volgens het Europees Milieuagentschap heeft de Europese Unie alleen al tussen 2012 en 2018 meer dan 120.000 hectare landbouwgrond verloren door stadsuitbreiding. Tegelijkertijd maakt de concentratie van het meeste landbouwgebied in een paar handen het moeilijk voor jonge mensen om de sector in te gaan: in 2020 controleerde 3,6% van de boerderijen 52,5% van het bouwland, terwijl tweederde van de boerderijen minder dan 5 hectare had. Er is een groeiende interesse van grote investeringsfondsen om akkerland aan te kopen en via langetermijncontracten te verhuren.
Dit drijft de waarde van landbouwgrond op en sluit projecten met weinig startkapitaal uit — zoals jongeren of kleine boeren die willen uitbreiden.
Het resultaat van al deze factoren is duidelijk: de stijgende kosten van land leiden de Europese landbouw naar een “uberisering”, naar een landbouw waar boeren geen eigenaars meer zijn maar deeltijdse werknemers worden van een paar grote bedrijven, de enigen met genoeg kapitaal om de markt te betreden, die voorrang geven aan het maximaliseren van het rendement op hun investering. Een scenario dat haaks staat op de Europese traditie van kleine familiebedrijven, verbonden met het grondgebied en lokale producten.
Tegen deze achtergrond lanceren burgers in verschillende hoeken van het continent initiatieven om landbouwgrond te beschermen tegen speculatie en een duurzaam gebruik op lange termijn te garanderen. Projecten die, door middel van verschillende modellen van collectief beheer, niet alleen proberen om landelijke gebieden te beschermen tegen verstedelijking en speculatie, maar die ook het begrip zelf van agrarisch grondbezit herdefiniëren, door het te beschouwen als een gemeenschappelijk goed dat moet worden beheerd ten voordele van iedereen en niet slechts voor een paar aandeelhouders.
Foto van Terre de Liens. Le Grand Bray Farm.
De Franse organisatie Terre de Liens [Land van Verbinding] is wellicht het meest sprekende voorbeeld van dit soort initiatieven. Opgericht in 2003, verwerft de organisatie sindsdien landbouwgrond om deze te onttrekken aan speculatie en toe te wijzen aan nieuwe boeren.
Een typisch geval verloopt als volgt: initiatiefnemers vragen Terre de Liens om hen te helpen bij het vinden van geschikte percelen om zich te vestigen, met de bedoeling dat de organisatie het land aankoopt en vervolgens aan hen verhuurt. Na een beoordeling van de technische haalbaarheid van het project start Terre de Liens een specifieke fondsenwervingscampagne voor de aankoop. Zodra het perceel eigendom is van de organisatie, wordt er een ecologische landbouwpachtovereenkomst afgesloten, waarmee de boer het land voor onbepaalde tijd mag gebruiken, op voorwaarde dat hij het verlaat bij stopzetting van de landbouwactiviteit of bij schending van de contractuele bepalingen.
Naast hulp bij het zoeken naar grond biedt Terre de Liens ook ondersteuning aan beginnende boeren met methodologisch en juridisch advies. Ze brengen hen in contact met anderen in vergelijkbare situaties, geven toegang tot platforms voor aan- en verkoop van grond, zorgen voor contacten met de juiste overheidsinstanties en maken het mogelijk om hun activiteit eerst uit te testen in zogeheten incubators, naast tal van andere vormen van begeleiding. Kortom, Terre de Liens vormt een toegangspoort tot de landbouw voor iedereen die zich hierin wil vestigen maar niet uit een boerenfamilie komt—een groep die vandaag de dag 60% van de kandidaten uitmaakt en die het zonder familie-netwerk of geërfde eigendommen moet stellen.
De organisatie helpt niet alleen starters, maar ook boeren die bijna met pensioen zijn en niet weten aan wie ze hun bedrijf kunnen overdragen, of die hun kennis graag willen doorgeven. Zo ontstaat er een deugdzame cyclus waarin het agrarisch karakter van het land behouden blijft en duurzame landbouwpraktijken worden bevorderd.
Dit alles wordt gefinancierd via twee entiteiten: een burgerinvesteringsmaatschappij, Foncière Terre de Liens, die iedereen de kans geeft om solidaire eigenaar te worden door aandelen te kopen; en een stichting, Fondation Terre de Liens, die schenkingen en grond legaten kan ontvangen om deze gronden blijvend te beschermen. De resultaten spreken voor zich: in meer dan 20 jaar tijd heeft Terre de Liens, met steun van meer dan 38.000 burgers, meer dan 300 boerderijen in heel Frankrijk verworven en meer dan 700 boeren geholpen zich te vestigen op in totaal 7.500 hectare grond, die voor altijd bestemd is voor biologische landbouw. Cijfers en feiten die het bewijs leveren dat het wél mogelijk is om een economisch levensvatbaar model te creëren dat de grond ten dienste stelt van het algemeen belang.
Foto van BioBoden Jaarrapport
De Duitse coöperatie BioBoden Genossenschaft werd opgericht in 2015 als reactie op de toenemende concentratie van landbouwgrond in handen van niet-agrarische investeerders. De werking van BioBoden is gebaseerd op burgerparticipatie via de aankoop van aandelen in de coöperatie, met een minimale investering van 1.000 euro. Het doel is dat elk lid symbolisch verantwoordelijk is voor minstens 2.000 m² bewerkte grond—een cijfer dat voortkomt uit het delen van het totale bewerkbare land op aarde door het aantal mensen op de planeet.
Zoals gebruikelijk binnen het coöperatieve model hebben leden ook inspraak en stemrecht in de interne besluitvorming van de organisatie.
De middelen die via de aandelenverkoop worden opgehaald, worden gebruikt om grote stukken landbouwgrond aan te kopen. Deze worden vervolgens permanent en tegen betaalbare prijzen verpacht aan biologische boeren. Daarnaast beheert BioBoden zelf ook enkele boerderijen, beschikt het over een stichting die de grond overneemt van boeren die op zoek zijn naar een verantwoordelijke opvolger, en ondersteunt het boeren bij de afzet van hun producten.
Momenteel telt BioBoden meer dan 7.130 leden. Met hun steun heeft de coöperatie 4.910 hectare grond veiliggesteld en samenwerkingen opgezet met 86 boerderijen. Daarmee bewijst BioBoden dat collectief landbezit ook binnen een coöperatief model succesvol kan zijn.
Foto van De Landgenoten – The Veldstraat Zoersel
De Landgenoten ontstond in 2014 in Vlaanderen, België, als reactie op de toenemende druk op landbouwgrond in een van de dichtstbevolkte gebieden van Europa. De organisatie is zowel een coöperatie als een stichting die landbouwgrond aankoopt met geld van aandeelhouders en schenkers, en deze vervolgens via levenslange contracten verpacht aan biologische boeren. Net als bij eerdere voorbeelden geven ze ook advies over duurzame landbouw en brengen ze vertrekkende boeren in contact met mensen die de activiteit willen voortzetten.
De minimale inbreng om lid te worden van de coöperatie bedraagt 250 euro. Wat De Landgenoten onderscheidt van soortgelijke organisaties, is dat je tijdens het aankoopproces je aandelen kunt toewijzen aan een specifiek project. Dit werkt als een vorm van crowdfunding, waarbij projecten hun proces van de fondsenwerving actief kunnen opvolgen. Een origineel model dat de band tussen leden en boeren versterkt.
In de eerste acht jaar van haar werking heeft De Landgenoten meer dan 1.600 coöperanten gemobiliseerd, 47 hectare grond verworven en 14 landbouwprojecten ondersteund. Cijfers die misschien bescheiden lijken, maar die in perspectief moeten worden geplaatst gezien de hoge grondprijzen en de schaarste aan beschikbare landbouwgrond in Vlaanderen.
Foto van Red Terrae
In Spanje heeft Red Terrae een andere aanpak ontwikkeld, met een grotere rol voor lokale overheden. Dit model is specifiek aangepast aan de Spaanse context, waar plattelandsverlating en de vergrijzing van de boerenbevolking urgente problemen zijn. Het netwerk, dat in 2012 ontstond als een initiatief van verschillende gemeenten die zich inzetten voor plattelandsontwikkeling en agro-ecologie, verbindt via hun tool Banco de Tierras Agroecológicas (Agro-ecologische Grondbank) eigenaars van verlaten percelen met boeren die op zoek zijn naar grond om op een agro-ecologische manier te bewerken.
De aangesloten gemeentebesturen fungeren als tussenpersonen en zorgen voor tijdelijke gebruiksovereenkomsten tussen grondeigenaren en boeren.
Op deze manier worden drie partijen geholpen:
Momenteel beheert de grondbank 250 hectare verlaten landbouwgrond, hoewel er al meer dan 1.000 hectare is gecatalogiseerd die geschikt zijn voor gebruik volgens dit model. Deze eigen benadering, afgestemd op de lokale realiteit, toont aan dat generatiewisseling en agro-ecologische praktijken gestimuleerd kunnen worden zonder grote kapitaalinjecties, door slim gebruik te maken van bestaande middelen en publiek-private samenwerking.
Hoewel hun aanpak varieert naargelang de nationale en lokale context, laten al deze initiatieven zien dat er werkbare alternatieven bestaan voor het traditionele model van grondbezit in de landbouw, en dat het huidige proces van speculatieve accumulatie niet onvermijdelijk is. En misschien nog belangrijker: ze tonen aan dat er een betrokken groep burgers is die duurzame landbouw en de visie van land als gemeengoed actief ondersteunt. Zowel financieel als via directe deelname.
Op dit punt, nu sommige van deze modellen al meer dan twintig jaar bestaan, is de vraag niet langer of ze levensvatbaar zijn, maar hoe we ze kunnen uitbreiden om een breder publiek te bereiken. Misschien is het tijd om het oude Zapatistische verlangen te herformuleren en te beginnen zingen: “het land behoort toe aan wie het beschermt.”
Wie het land wil bewaren, moet het ook beschermen — de toekomst van ons landbouwkundig erfgoed ligt in onze handen.
Autheur: Guillermo López Linares
Als je onze artikels leuk vindt, laat het ons dan zeker weten op onze Facebook pagina. Ontdek Boeren & Buren hier..
Comments